ویژگی های خاک موثر بر فرسایش شیاری در بخشی از خاک های استان زنجان

فرسایش شیاری یکی از اشکال مهم فرسایش آبی در اراضی شیبدار می باشد. فرسایش شیاری در کنار عواملی چون بارندگی، توپوگرافی و پوشش گیاهی به شدت تحت تاثیر نوع خاک قرار می گیرد. ویژگی های مختلف خاک با تاثیر بر مقاومت آن در برابر ضربه قطرات باران و نیروی برشی رواناب، بر گسترش فرسایش شیاری اثر می گذارند. این تحقیق به منظور بررسی تاثیر ویژگی های خاک بر فرسایش شیاری انجام گرفت، برای این منظور 10 قطعه زمین تحت فرسایش شیاری در هر یک از دو حوزه آبخیز تهم چای و زنجانرود واقع در استان زنجان در تابستان سال 1388 انتخاب شدند. در ابتدا با استفاده از نقشه توپوگرافی، زمین های دارای شیب رو به جنوب و با اندازه شیب یکسان در هر حوزه آبخیز اسخراج شد. بر اساس اطلاعات جغرافیایی هر زمین، زمین های مورد نظر در سطح هر حوزه آبخیز مورد بازدید قرار گرفتند. سرانجام دامنه های رو به جنوب دارای درجه شیب یکسان و نشانه های فرسایش شیاری انتخاب شدند. زمین های دارای شیب 20-35 درصد در حوزه آبخیز تهم چای و زمین های دارای شیب 40-60 درصد در حوزه آبخیز زنجانرود انتخاب شدند. مشخصه های فرسایش شیاری در هر زمین مورد بررسی قرار گرفتند. در هر شیار، طول و عرض و عمق شیار در بخش های پایین، میانه و بالای آن اندازه گیری شد. برای آگاهی از ویژگی های خاک، نمونه های خاک از عمق 20 سانتیمتری از هر بخش شیار برداشت شده و یک نمونه معرف از آن ها تهیه شده ویژگی های مختلف فیزیکی و شیمیایی در آزمایشگاه با استفاده از روش های رایج اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که هیچگونه همبستگی معنی داری بین طول یا حجم شیار و ویژگی های خاک وجود ندارد. در حوزه آبخیز تهم چای، عرض شیار همبستگی معنی دار با ماده آلی (05/0p < ، 44/0r= )، نسبت جذب سدیم (05/0p < ، 40/0 r= )، پایداری خاکدانه (01/0p< ، 51/0 r= ) و هدایت هیدرولیکی (05/0p< ، 42/0 r= ) خاک داشت. ماده آلی، پایداری خاکدانه و هدایت هیدرولیکی بر خلاف نسبت جذب سدیم همبستگی منفی با عرض شیارها داشتند. عمق شیار نیز با پایداری خاکدانه (01/0< p، 58/0r= ) و هدایت هیدرولیکی اشباع (01/0p< ، 50/0 r=) همبستگی منفی و معنی دار و با نسبت جذب سدیم (01/0p< ، 51/0r= ) همبستگی مثبت و معنی دار داشت. در حوزه آبخیز زنجانرود بین عرض شیار و ویژگی های خاک همبستگی معنی داری مشاهده نشد. عمق شیار برخلاف درصد سنگریزه (05/0 p< ، 46/0 r= ) همبستگی منفی با هدایت هیدرولیکی (05/0 p< ، 39/0 r= ) سدیم (05/0 p<، 47/0 r=) نسبت جذب سدیم (05/0 p<، 42/0 r=) داشت. همچنین بین نسبت عرض به عمق و هدایت هیدرولیکی همبستگی منفی معنی داری (05/0p< ، 42/0 r= ) مشاهده شد. به طور کلی نتایج نشان داد که حجم شیار شاخصی مناسب برای بررسی ویژگی های خاک موثر بر فرسایش شیاری نبود چرا که این مشخصه تحت تاثیر مستقیم طول شیار قرار می گیرد و طول شیار نیز به نوبه خود به طول زمین وابسته است. با توجه به وجود همبستگی بین عرض و عمق شیار و ویژگی های خاک می توان از این دو مشخصه شیار برای ارزیابی حساسیت خاک های منطقه از نظر تشکیل فرسایش شیاری استفاده کرد. کلمات کلیدی: حوزه آبخیز تهم چای، حوزه آبخیز زنجانرود، عرض شیار، عمق شیار، ویژگی های خاک